Наурыз: жеті жаңалық

Наурызды зерттей бастағаныма 20 жылдай уақыт болды. Зерттеу негізінде «Наурыз-фест» жобасы жасақталды, оған биыл 12 жыл. Зерттеу негізінде алғашқы «Нау мен ырыс» кітабы басылды. Осы зерттеулерге тән басты жаңалықтармен бөлісудің бүгін сәті түсті. Бұл мақалаға арқау ретінде 7 жаңалықты жариялағалы отырмын.

Шамамен 5000 жыл бұрынғы Алматының солтұс-батысындағы 170 шақырым жердегі Аңырақай жотасында тауындағы жартаста қашалған ежелгі бітік-суреттер. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі кейіп бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы тұлға бері қарап тұр, бұл «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш болса керек, оның сол жағында әрі қарап, түндидарлы - Іңір (іңір – бұл қазақтарда күн батқаннан кейінгі кеш түскен уақытты білдіретін ұғым түрінде қалған); олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сиыр жылының төрт маусымы бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның астын ала мүйізі түскен, ауру да көтерем сыйыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес түрде бейнеленген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. 

Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. Он екі бейне мүшелдік, бәлкім он екі ай бейнесі немесе 12 шоқжұлдыз болуы ықтимал.  Бұл – ежелгі наурыз мерекесінің рәсімі, жоралғысы! Бұл - сиыр жылының Наурызын мейрамдау көрінісі! Бұл петроглиф – Күн мен Түннің теңесу сәтімен бірге мүшелдік Жыл басын сурттеп тұр. 

Бұған дейін парсыға теңеліп келген Наурыз мейрамы бірнеше мыңжылдыққа тартатын мына тас куәлігі арқылы жалпыадамзаттық құндылық екенін сөзсіз аңғартады. Бұған қоса түркі халықтарының танымы мен этнографиялық түсінігіне толығымен сәйкесіп тұрғаны және бар.

Бұл бөрік, ресейлік баскиімдер сайтында орыстың ұлттық баскиімінің тізімінде жүр, бірақ атауы - Наурыз!

Наурызбөрік сипаты: бөріктің бір түріне жатқызуға болғанымен негізі қалпақ пен бөрікті біріктіріп тіккен; қалпақ айырқалпаққа жақын болғанымен, тілігі жоқ, бірақ жоғары қараған тілшесі бар және жиегін асыл тастармен әшекейлеген; бөрік етегі бағалы терімен көмкерілген. Бұл – баскиім емес, Наурыз мерекесіне арналған арнайы костюмніәң бір бөлігі. Мұндағы қалпақ – айдың нышаны да, бөрік – күннің нышаны. Қысқасы, ай мен күннің, Күнек пен Түнектің бірлескенін, теңескенін білдіреді. Аталмыш баскиім Алтынорда дәуірінде Наурыз мейрамында киген ақсүйектердің әшекейінің жұрнағы болса керек. 

Алтынордалық наурыз қалпақ. Орыстардың ұлттық бас киімдерінің арасында жүр. 

Наурызқалпақ сипаты: қалпақтың төбесі екі жолақтың араласа тігілуінен құралады; көктүсті жолақ – аспан, топырақтүсті жолақ – жерді білдіреді. Айыр қалпақтың екі бөлектенген етегі Айдың бейнесін береді, оның бетіне айқыш/крест кестеленген, бұл Күннің таңбасы. Ай мен Күннің бірігуі астрономиялық Күндіз бен Түндіздің теңесуін нұсқайды. 

Аталмыш баскиім Алтынорда дәуірінен қалған орыс ерлерінің баскиімі тізімінде суретімен жүр. Киген адамның суреті де қыпшақ екенін  оның көкке ширатылған мұрты байқатып тұр.

Бұл сурет Ағылшын этнограф-суретшісінің салған суреті. (Әбілқайыр ханның ордасындағы Көрісу ғұрпы. 1736 жылдың жазы. Жем-Ембі өзенінің бойы.

* Сатаев А. «В лебедей не стреляют». — А.: Қайнар, 2011).

Қазақ халқы көрісу ғұрпын тек қана Наурыз мейрамына телімеген екен. Бұған айғақ, 1736 жылдың маусым-шілде аралығында Арал теңізі, Жайық өзендерінің төңірегін зерттеп, Әбілқайр ханның ордасында болып, бірнеше сурет жыйдасын салған  Дж. Кестелдің екі ер адамның көрісу ғұрпын бейнелейтін суреті.  Бұл сурет салынған уақыт - наурыз айы емес, маусым-шілде айлары деп нақты көрсетілген. Менің шамалауымша, бұл маусым айының ең ұзақ күні 21-22  күндері болар. Бұл күн бүгінде қазақта ұмытылған, жалпытүркілік «Сабатой» аталған жазғы мерекесі қарсаңы болар. Соның жоралғысына суретші сәйкес келген болуы ықтимал. Бұл да айтулы мереке, оны бүгінде саха-якуттар  «Ысыах» атайды және өздерінің жаңа жылы ретінде атап өтеді. Бұл суретке қарағанда көрісуді бір ғана Наурыз мейрамына байлау артық, ендеше бұл ғұрып жыл бойындағы Күн мен Түннің арбасуына сәйкес келетін басқа мезгілдік мейрамдарға да тән болғаны.

Шамамен 5000 жыл бұрынғы Алматының солтұс-батысындағы 170 шақырым жердегі Аңырақай жотасындағы Таңбалы жартаста қашалған ежелгі суреттер. Бұнда «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш пен түндидарлы – Іңір; толық сипаттамасы жоғарыда келтірілді.

Бұлар бір біріне құшақ жая көрісу ғұрпын жасап тұр.  Бұл – ежелгі наурыз мерекесінің рәсімі, жоралғысы. Бұл – Күн мен Түннің теңесу қарсаңындағы ғаламдық үйлесімді паш ету салтанаты.

Жалпы, алты бақанды тігінен үш-үштен бастарын байлау мен жетіншісін олардың бастарын қосуға пайдалануда үлкен космогониялық таным жатыр. Бұл рәсімде ежелгі ғаламның пайда болу құбылысы орын тапқандай, бізге жеткен әфсаналар бойынша  алты күн ішінде жеті планета жаралды емес пе?! Ендеше, алты бақанымыз – ғаламның жасампаз алты күні де, сырық санының жетеу болуы – әуелгі жеті планета құрметіне деген нышан. Көлденең тартылған жетінші сырық – Күннің белгісі, ол сәулесімен Күн жүйесін жарықтандырып, біріктіріп тұрады. Ал, бұларға бекітілген әткеншек Тәңір-Іңір дуализмінің үйлесімін паш етуге арналған қондырғы! Тәжіктер секілді, жылына бір рет келетін мерекесінде кәрейлер де қыздарын әткеншек тептіретін салты бар. Алайда, бұлардың алтыбақандық атрибуты кездеспейді.

Оның үстіне, қазақтарда Алтыбақанды күн батуға дейін құрып бітіреді де, оны тебу салтанатын күн батқан соң бастап, таң атқанша жалғастыру рәсімі бар. Бұл дегеніміз – Жаманатқа, Түнекке ырық бермеу ниетінің көрінісі, әрекеті, жоралғысы. 

Жиналған этнографиялық және тарихи деректерге қарағанда, советтік этнография ғылымы қалыптастырған кейбір ұғымдарда басқаша мазмұны болғанын аңғаруға тиіспіз. Сол совет ғылымы қалыптастырған анықтама бойынша: Бастаңғы — қазақ жастарының дәстүрлі сауықтарының бірі; Үйдің үлкендері жолаушылап кеткенде ауылдың қыз-келіншектері сол үйге жиналып, Бастаңғы жасалады, - делінеді.

Шын мәнінде бастаңғы сөзінің өзі «бас таң» деген тіркестен туындап тұр. Ал жылдың бас таңы жыл басында ғана болады. 

Бұл бас таңды сақтар 360 бозбалаға қызыл мауыты киіп қарсы алса, таң атып келе жатқанда ғұндар 9 күй тартқызған. Ал Ақселеу Сейдімбек өзінің «Қазақ әлемі» кітабында таңды ұйықтамай қарсы алатыны, таң ата бастағанда асау тайыншаға неше түрлі даңғырлақ нәрселерді байлап оны үркітіп қарсы алатын жазылған. Яғни бас таңды қарсы алуға екі басты әрекет: бірі – ұйықтамай қарсы алу; екіншісі таң ата бастағанда әлдебір ерекше әрекет істеп, қызыл бояумен – қызыл мауыты киген балалармен, ән-күймен – 9 күймен болмаса түрлі дыбыс шығарып, азан-қазан етіп дүниені оятып қарсы алу. 

Бұдан басқа түні бойы қариялар «Белкөтерер» аталған дастархан басында, жігіттер мен ер кісілер «селтеткізер» аталған сыйлық әзірлеп сүйген жарларына дайындаса, қыз-келіншек жағы «ұйқыашар» аталған арнайы дәммен дастархан жасап, жігіттерді қарсы алған. Ерсесектерде осылай оңаша отырыс кейін жыл бойы орын алса, оны сол дағдымен «бастаңғы» атап кеткен.