Көкпар – Сібірден Үнді мұхитына дейін, Каспиден Шығыс Түркістанға дейінгі апайтөс аралықта атты мәдениеттің асыл мұрасы болып табылады. Көкпар Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын. Атап айтқанда қазақ, қырғыз, тәжік, өзбек, пуштун халықтарына таралған. Осыған ұқсас атты ойын кейбір Азия елдерінде, сондай-ақ, Аргентина халқының да көкпарға ұқсас ат ойыны болған. Голливудта 1971 жылы экрандалған, француз жазушысы Жозеф Кессельдің «Аттылар» романында былай жазылған: «Бұл ойынды Шыңғысханның сарбаздары олардың аттарының тұяғы жеткен жерге жайды. Содан бері жеті ғасыр өтсе де, біздің жазығымызда ежелгі дәуірдегідей әлі де сақталып келеді». Алайда, көкпардың қалыптасу дәуірін тап басып айту қиын, оны әлі күнге дейін ғылыми түрде зерделеу кемшін.
Көкпардың туындауына қатысты өткен ғасырдың 80-жылдары советтік этнограф Г. Н. Симаков: «... Бұл ежелгі аң аулау тәсілі онымен бірге қасқыр соққан аңшының алдына өңгерген аңына басқалары таласып, одан тартып алуға ұмтылысатын болған. Осылайша, әзілдесе, таласа-тармаса отырып, айылға жеткенше «көк бөрі» ойнасатын болған. Бірақ айылға жеткенде қасқырды соққан жігіт алады екен».
Жазушы, этнограф А. Қалиұлы айтып өтеді: «Көкпар тарту – әскери жаттығулардың бір түрі. Түрік қағанатындағы «Дербес бөрі жасақ» дегеніміз осындай жаттығудан өтіп сайланған батырлар тобы еді», – деп жазған. Академик Ә.Х. Марғұлан өзінің «Мир казаха» кітабында: «Сырдарияның төменгі сағасы мен Арал маңын мекендеген сақ тайпалары жыл сайын бөріні кие тұту құрметіне арнап, қасқыр терісін жамылып, бетперде тағынып, атты сайыстар өткізетін болған. Бұл дәстүр түркі-моңғол тайпаларында әлі күнге дейін сақталды. Қазақ, түрікпен, қырғыз елдерінде бұл ойын «көкбор» (как бар) - сұры қасқыр деген атаумен сақталған. «Көкпар» атты ойынның қазақ халқындағы бір нұсқасы «Қыз бөрі» – қасқыр терісі мен бөрілі бетперде тағынатын дәстүрлі сақ ойынының бір түрі болып табылады», деп В.В.Радлов пен С.В.Киселевтардың еңбектеріне сілтеме жасайды.
Ойынның «көкпар» атауы оның қалыптасуы мен тарихына дендеп бойлауға мүмкіндік беретін айғақтардың бірі. Алайда, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегінде көкпар ойынының басқаша атауы «лақ шап» - «чап ұлақ» түрінде кездеседі.
Мифологиялық құндылықтарға жатқызылып отырған кёк бёру, көк-бөрү, кюк бюре, кöк-бöрӱ, күк бүре – бұлардың барлығы да ежелгі дәуірдегі бөрінің киелік бейнесін паш ету көрінісін хабарлайтын сөздер екені анық. Алайда, қырғыз халқы көкпар ойынын халық арасында кең тараған «ұлақ тартыш» түрінде атағаны мәлім, әлемге әйгілі жазушы Шыңғыс Айтматов өзінің «Қош бол, Гүлсары!» хикаясында «ұлақтартқыш» түріндегі атаудың орысша калькасы - «козлодрание» сөзін қолданады, бір де бір рет «көкбөрі» атамайды.
Атаулардың ішінде көкпар, кок-бору вариациялары тарихи қалыптасқан. Осы «көкбор»-дан «көкбору», «көкбөрі» түріндегі туындысы бертін келе тіпті, 20-ғасырдың 80-жылдарға қарай көктүріктер аңызымен шендесіп кеткен деп есептейміз. «Көкпар» атауын көптеген зерделеушілер, «көк бөрі» сөзінен шыққан деуге әуес болып жүр және оның лингвистикалық құбылысын ашпаған күйі қалдырады. Шын мәнінде көк бөрі – көкбөр – көкбор – көкпар түріндегі тізбекке айналатындай, үндесім заңына бағынғыш түркі тілі «көк бөрі»-ден «көкпар» сөзін тудыруы екіталай.
Кейбір этнографтардың нұсқасы бойынша «көкпар» – «көк бөрте» (лақ) сөзінен шыққан. Олай болса, ол сол күйінде «көкбөрте» болып неге өзгермей қалмады? Үндестік жағынан қарағанда «көкпар» сөзіне оның өзгеруінен гөрі, «көкбөрте» немесе «көкбөрі» күйінде өзгермей қалу мүмкіндігі зор еді... Мәселе «көкпар» сөзінің бөріге де, бөртеге де қатысында емес «пар» сөзінде болып тұр...
Әрине, көкпарға тарту құрмет емес, оны қорлау, кек алу актысы екендігін «пар» сөзіне қатысты мына түсіндірмелер дәлелдейді:
парша – жіктелгіш, бөлінгіш мата; бір кесек, бір бөлек;
паршалау – 1. Быт-шыт қылу, кескілеу, тілгілеу. 2.Сойған малдың етін боршалау, мүшелеп бұзу, осу, бөлу, үлестеу;
барша – бөлек-бөлек, бөлшек-бөлшек, парша-парша...
Ал «көкпар» сөзінің өзі әбден сіңісті болғаны сондай аллегориялық бейнелі мазмұнға ие тіркестер:
Көкпар болды – Әркімнің жұлқуында болды;
Көкпарға түспеген – Күш сынаспаған, айтыс-тартысқа түспеген;
Көкпар қылды – Әбден азаптады, қинады.
Бұл түсіндірмелер ойынның серке әбден парша-парша болып жыртылғанша тартатындығы нақтылай түседі. Көкпарға тартылатын нәрсенің қорлану жағдайы «Алпамыс батыр» жырындағы Ұлтан құлдың дұшпаны - Алпамыстың ұлы Жәдігерді тартқызуы да тағы бір дәлел. Ендеше көк бөрі тартылса, өз тотемін азаптаудың қандай қисыны болмақ?! Бертін келе ешкіге неге көшкен деген сауалға жауап жоқ.
Көкпар ойыны аттыларға тән болғандықтан атты өркениеттің бірнеше мыңжылдық тарихымен сабақтас қарап, оның философиялық танымын жоймай, одан әрі нақыштай түсу арқылы ойынға деген терең көзқарас орнықтыру қажет. Осы орайда көкпар ойынының түпкі түрткісі ежелгі аттылардың Көкке мойынсұну, Күнге басты өмір көзі ретінде қарауға негізделген тәңірлік дүниетанымнан бастау алатын тұжырымнан қымсынудың керегі жоқ. «Көк+пар» сөзі Көктің бөлшегі, парағы түрінде сіңген бүгінгі Несібе, Ырзық ұғымына ие болу, таласу танымынан бастау алу жорамалын алға тартқымыз келеді. Маңғолия қазақтары көкпарға әлі күнге серке емес, тері тартады. Бұл ойынның аса ежелгі көрінісі болуы керек. Демек, «Алпамыс» жырында келтіретін көкпарға өгіз тарту дәстүрі шын мәнінде өгіздің терісін тарту болған. Ал өгіздің өзі Көк құрметіне шалынған құрбандық еді.
Көкпарға татыйтын бірден бір нәрсе – мүйізді малдың мүрдесі, ол не ешкі, не сиыр яғни торпақ екендігіне жіті назар аудару керек. Мүйізді малды құрбандыққа шалу – Айды Күннің жолында құрбан ете отырып, оның сәйкес кеңісі Түнекті Күнекке жеңгізу жоралғысынан көрінеді.
Жалпы құрбандық ежелгі Ай мен Күннің тайталас құдыретіне алаңдау кезіндегі наным актысы деген болжамды алға тартқымыз келеді. Мәселен, ай мүйізді ақсеркені болмаса боз қасқа малды құрбандыққа шалу - Күнге табынушылардың «Айды құрбан ету» актысының көрінісі деуге болады. Өйткені, ежелгі халықтар мүйізді малды – ешкі мен сиырды Айдың нышаны ретінде қабылдағандығы турасында ұғым қалыптасып отыр. Сайып келгенде, көкпарға сойылатын мал обаста Күнге табынушылардың құрбандығы болып шығады. Бір назар аударарлығы сол – көкпарға ісек не қошқар (қой) емес, міндетті түрде мүйізді серке, теке шалынады. Тіпті, қырғыз нұсқасында торпақ та жүр. Ал «Алпамыс батыр жырында» Қарлығашты алу тойында көкпарға Ұлтан құлдың құнанды арнайтыны бар. Бұл құнан өгіз болуы керек.
Ендеше, көкпар этноойынының туындауын қарабайыр түрде сөздердің туындау мүмкіндігімен қарастыру мүлдем жеткіліксіз. Көкпар - рухани құндылық ретінде өзінің этнологиялық үдерістен өткен ежелгі танымдық жоралғының бір парасы.
Фотосуреттер ашық дереккөздерден алынған
